Catatonie (Katatonie)

Lange tijd dacht men dat katatonie alleen voorkwam bij schizofrenie. Inmiddels weten we dat dit verschijnsel soms ook door andere aandoeningen of omstandigheden wordt veroorzaakt. In principe kan katatonie voorkomen bij iedere psychiatrische aandoening, voornamelijk bij ernstige vormen. Ook komt katatonie soms voor bij lichamelijke aandoeningen. Een aantal aandoeningen waarbij katatonie kan optreden zijn:

• Schizofrenie
• Een psychose
• Depressie
• Bipolaire stoornis
• Post-traumatische stressstoornis (PTSS)
• Multiple sclerose (MS)
• Een hersenbloeding
• Tuberculose
• HIV
• Schildklierproblemen
• Een infectieziekte
• Een hersenafwijking of -stoornis
• Een probleem in de spijsvertering
• Malaria

Sommige mensen met veel liefdesverdriet belanden ook in een katatone toestand. Verder kunnen bepaalde drugs en medicijnen katatonie veroorzaken. Van onder andere antipsychotica is bekend dat ze soms katatonie veroorzaken. Heeft iemand die je kent last van katatonie en weet je dat diegene drugs of medicijnen gebruikt? Vertel dit aan de arts. Dit kan belangrijk zijn bij het kiezen van een goede behandeling.

De symptomen die je ervaart bij katatonie verschillen per persoon. Sommige mensen zijn niet meer in staat zich te bewegen en staan soms urenlang stil. Andere mensen maken juist doelloze bewegingen of vertonen bizar gedrag. In ernstige gevallen (lethale katatonie) kan iemand helemaal niets meer doen en kan de katatonie fataal worden. Bij de symptomen van katatonie maakt men onderscheid tussen vier verschillende categorieën. Deze categorieën zie je hieronder, samen met bijbehorende symptomen.
Motorische symptomen. Hieronder vallen de symptomen die te maken hebben met bewegingsproblemen:

• Onbeweeglijkheid (stupor).
• Verstijving van het hele lichaam (katalepsie).
• Rigiditeit; door verstijving van de spieren ervaar je een weerstand als je iemand probeert te bewegen.
• Poseerbaarheid; iemand kan de katatone persoon in een bepaalde houding zetten waarin hij of zij blijft staan (flexibilitas cerea).
Terugtrekkende symptomen. Iemand wordt minder actief en trekt zich terug uit zijn of haar omgeving:
• Niet meer of heel weinig praten (mutisme)
• Opdrachten weigeren (negativisme)
• Weigeren om te eten of drinken
• Naar een specifiek punt staren

Symptomen van opwinding. Iemand trekt zich niet terug maar is juist druk of geagiteerd:

• Agressiviteit; iemand vertoont ongerichte agressie en kan hierdoor een gevaar vormen.
• Hyperactiviteit
• Impulsiviteit; iemand denkt niet goed meer na over beslissingen.
• Lichamelijke verstoringen, zoals een wisselende lichaamstemperatuur, ademhaling of hartslag (autonome instabiliteit).

Iemand vertoont bizar gedrag en/of herhaalt bepaalde handelingen:

• Vreemde gezichtsuitdrukkingen trekken (grimassen)
• Mensen napraten (echolalie)
• Mensen nadoen (echopraxie)
• Doelloze bewegingen maken en herhalen (stereotypie)
• Rare bewegingen maken die wél een doel hebben (maniërisme)
• Automatisch opvolgen van alle opdrachten. Een vorm hiervan is overdreven meewerken. Iemand beweegt bijvoorbeeld een arm als de arts hier druk op uitoefent, ook wanneer de arts vraagt om dit niet te doen.
• Motorische besluiteloosheid; iemand lijkt niet te kunnen kiezen tussen twee handelingen. Bijvoorbeeld telkens opstaan en vervolgens weer gaan zitten.
• Tegenwerken bij beweging. Als de arts bijvoorbeeld de arm wil bewegen, oefent diegene een weerstand uit die gelijk is aan de kracht die de arts gebruikt.

Katatonie wordt niet altijd herkend, met name de lichtere vorm. Dit heeft als gevolg dat artsen katatonie vaak missen. Wanneer de arts vermoedt dat er sprake is van katatonie moet hij eerst een aantal aandoeningen uitsluiten. De katatonie kan bijvoorbeeld worden veroorzaakt door een manie, delier, epilepsie of als reactie op antipsychotica. Door een bloedonderzoek of beeldvormende onderzoeken zoals een CT-scan of een EEG-onderzoek kunnen sommige aandoeningen worden uitgesloten.

Hierna kan de arts de diagnose katatonie stellen aan de hand van de DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders), een handboek voor psychiaters. In de DSM 5 staat een lijst met tien belangrijke symptomen. Als iemand minstens drie van deze symptomen heeft kan hij de diagnose katatonie krijgen.

Verder bestaat er een speciale schaal om de ernst van de katatonie te bepalen, de Bush-Francis Catatonia Rating Scale. De score op deze schaal biedt duidelijkheid rond de katatonie en ondersteunt bij het kiezen van een passende behandeling.
Wanneer een arts katatonie snel wil uitsluiten, kan hij bepaalde medicijnen (zoals benzodiazepinen) toedienen. Iemand zonder katatonie raakt door deze medicijnen versuft of valt zelfs in slaap. Iemand die wel katatonie heeft reageert hier anders op, bijvoorbeeld door actiever te worden.

Als een bepaalde aandoening de katatonie veroorzaakt, behandelt de arts deze eerst. Soms is dit voldoende om de katatonie te genezen. Wanneer dit niet voldoende is, kan de arts medicatie toedienen. Veelgebruikte medicatie bij katatonie zijn benzodiazepinen. Normaal worden deze voorgeschreven als slaapmedicatie, maar bij katatonie helpt het iemand juist om uit de katatone toestand te komen. Wanneer medicatie binnen een paar dagen geen verbetering oplevert biedt ECT (elektroconvulsietherapie) een uitkomst. Deze therapie werkt vaak snel en effectief. Meestal zijn enkele behandelingen voldoende, maar bij sommige mensen is herhaling noodzakelijk.

Ondersteunende behandeling bij ernstige katatonie
Soms is de katatonie zo ernstig dat iemand niet zelf kan slikken of dat het lichaam bepaalde functies niet goed meer uitvoert (bijvoorbeeld bij lethale katatonie). In dit geval is een speciale behandeling vereist. Mensen die ademhalingsproblemen of schommelingen in de lichaamstemperatuur hebben belanden vaak op de intensive care afdeling. Wanneer iemand niet meer eet of drinkt biedt sondevoeding of een infuus met een oplossing van water en zouten soms een uitkomst.