1. Startpagina SZF
  2. Gezondheidsencyclopedie
  3. F
  4. Fantoompijn

Fantoompijn

Fantoompijn is pijn die gevoeld wordt in een geamputeerd of ontbrekend lichaamsdeel. De oorzaak van fantoompijn is niet bekend. Wel zijn er meerdere theorieën die fantoompijn proberen te verklaren, zoals doorgesneden zenuwen, een pijngeheugen en een reorganisatieprobleem in de hersenen. Fantoompijn gaat vaak aanvalsgewijs en wordt met name omschreven als een brandende stekende pijn. Fantoompijn hoeft niet altijd behandeld te worden, in enkele gevallen gaat fantoompijn vanzelf weg. Er is geen pasklare behandeling voor fantoompijn. Er zijn verschillende behandelingen die zich richten op de prikkeloverdracht van de zenuwen in de hersenen.

Over fantoompijn

Fantoompijn is pijn die gevoeld wordt vanuit een geamputeerd lichaamsdeel. Fantoom betekent letterlijk 'spook' of 'hersenschim'. Bij fantoompijn is er sprake van pijn vanuit een lichaamsdeel wat er in werkelijkheid niet meer is. Fantoompijn komt vaak voor: van alle mensen die een amputatie hebben ondergaan, heeft 50 tot 85% last (gehad) van deze vorm van pijn. Vooral direct na de amputatie hebben veel mensen last van fantoompijn, maar de pijn kan ook pas jaren later optreden. Hoewel mensen onbegrip vanuit de omgeving ervaren, is fantoompijn een wetenschappelijk aangetoond fenomeen.

Fantoompijn lijkt op fantoomgevoel. In tegenstelling tot bij fantoompijn zijn er bij fantoomgevoelens geen pijnklachten. Bij fantoomgevoel wordt het ledemaat nog steeds ervaren als aanwezig, waardoor kou of warmte nog gevoeld wordt. Fantoomgevoel hoeft niet vervelend te zijn.

Er zijn verschillende soorten fantoompijn:

  • Rigide fantoompijn. Bij deze vorm is er sprake van het gevoel van een verkramping
  • Fantoompijn met dislocatie. Bij deze vorm voelt het alsof het geamputeerde ledemaat ingekort of verlengd is. Bij een been kan daarbij het gevoel ontstaan dat de voet van het geamputeerde been hoger zit dan bij het gezonde been.
  • Psychische fantoompijn. Bij deze vorm van fantoompijn wordt pijn elke keer opnieuw beleefd als er zich een situatie voordoet die voor de amputatie pijnlijk was. Alsof het lichaam zich herinnert hoe de pijn was en deze opnieuw ervaart.

De oorzaak van fantoompijn is niet duidelijk. Er zijn verschillende theorieën die het ontstaan van fantoompijn proberen te verklaren:

  • Doorgesneden zenuwen. Op de plaats van de amputatie worden zenuwen doorgesneden. Het zou kunnen dat die zenuwen nog steeds ‘denken’ dat ze prikkels door moeten geven aan het lichaamsdeel wat ze altijd bedienden.
  • Er wordt gedacht dat er in het geheugen een herinnering opgeslagen wordt van een pijnervaring. Je herinnert je dan als het ware de oude pijn van toen het lichaamsdeel er nog was.
  • Reorganisatieprobleem in de hersenen. Elk ledemaat wordt aangestuurd door een bepaald groepje cellen in de hersenen. Bij amputatie wordt dit groepje cellen extra gevoelig. Als omliggende cellen in de hersenen dan een prikkel krijgen, kan deze ook binnenkomen bij het groepje cellen van het geamputeerde lichaamsdeel. Deze kan dan het pijnsignaal afgeven.

Pijn bij fantoompijn kan continu aanwezig zijn, maar het kan ook zijn dat de pijn in aanvallen komt of uitgelokt wordt door een bepaalde prikkel (psychologische fantoompijn). Pijn bij fantoompijn wordt omschreven als:

  • Brandende pijn
  • Schietende pijn
  • Stekende pijn
  • Krampende pijn

Vaak zijn er pijnvrije periodes aanwezig. Hoe vaak de fantoompijn optreedt verschilt. Aanvallen van fantoompijn kunnen dagelijks, wekelijks of maandelijks voorkomen. Een aanval kan een paar minuten duren, maar ook uren.

Fantoompijn wordt meestal vanzelf minder na verloop van tijd. Verschillende behandelingen kunnen helpen, maar er is geen standaard behandeling die bij iedereen werkt. Mogelijke behandelingen zijn:

  • Medicijnen tegen zenuwpijn. Medicijnen die gebruikt worden bij fantoompijn zijn bijvoorbeeld antidepressiva en anti-epileptica. Deze zorgen ervoor dat de pijnprikkels geremd worden.
  • Hierbij wordt de doorbloeding van de stomp verbeterd door bijvoorbeeld massage, druk vermijden en in uiterste gevallen het weghalen van zenuwuiteinden.
  • Zenuwblokkade via injecties in de zenuwen en/of het ruggenmerg.
  • TENS (Transcutane Electro Neuro Stimulatie): dit is een apparaatje dat kleine stroomstootjes afgeeft om zo de zenuw te overprikkelen, zodat de zenuw minder gevoel van pijn kan doorgeven.
  • Als de fantoompijn een psychologische achtergrond heeft kan EMDR bijdragen. EMDR staat voor Eye Movement Desensitisation and Reprocessing. Bij EMDR worden de linker- en de rechterhersenhelft afwisselend gestimuleerd. Deze behandeling wordt ook ingezet bij een posttraumatische stressstoornis, maar lijkt ook te helpen bij fantoompijn.
  • Acupunctuur en sensorische discriminatietraining. Deze behandelingen zijn net als de TENS gericht op het overschrijven van de pijnprikkel, door deze te vervangen door een andere sensatie.
  • Dit is een relatief eenvoudige methode om na instructie van een therapeut zelf thuis uit te voeren. Door tijdens de pijnaanvallen te kijken naar het gezonde lichaamsdeel (dus als de linkerarm geamputeerd is, wordt de rechterarm in de spiegel bekeken), lijkt het voor de hersenen alsof het ledemaat weer aanwezig is. Daardoor kan de pijn verminderen en in sommige gevallen zelfs verdwijnen.